"POLITIKA I ANTIPOLITIKA"

"Davno je antički filozof Aristotel rekao:

"Čovjek je po prirodi zoon politikon" tj.političko biće.

Pred nama je dilema:prihvatiti ovu Aristotelovu konstataciju ili ne prihvatiti?

Mi je ujedno možemo i prihvatiti i ne prihvatiti!

Naime,čovjek je biće prakse,a politika je važan dio prakse,pa je s te strane možemo prihvatiti.

Međutim,praksa je ljudsko bivstvovanje,a čovjek ga još nije zahvatio u totalitetu,pa je pak s te strane ne možemo prihvatiti.

U Aristotelovoj konstataciji leži jedna bitna poteškoća,zbog koje i je sporna.

Po njoj,čovjek već jest,umjesto tek treba da postane - političko biće.

Međutim,u klasnom društvu je čovjek otuđen od svoje biti,a kako je čovjekova bit i politika,onda je u otuđenom svijetu politika otuđena od čovjeka.

No mi prije svega moramo definirati politiku.

Što je to uopće politika?

Mogli bi reći ovako:politika je unutar-društvena praksa kojom čovjek postiže opće dobro.

Ovdje treba ukazati na neke ključne riječi,odnosno pojmove.

Politika je unutar - društvena,što znači da nije samo ili nikako državna djelatnost!

Politika je praksa (ali ne u starogrčkom poimanju prakse),što znači da je čovjekova bit.

Politika ima svrhu opće dobro,što znači da podrazumijeva opće(univerzalno,društveno) i dobro(vrhovni etički princip).

E sad,za Aristotela je "političko biće" isto što i "društveno biće".

Za njega je političko isto što i društveno,pa onda opet možemo i prihvatiti i ne prihvatiti onu konstataciju:

"Čovjek je po prirodi političko biće",

odnosno:

"Čovjek je po prirodi društveno biće".

Možemo prihvatiti,jer čovjek je po prirodi društveno biće.

Ne možemo prihvatiti,jer čovjek nije po prirodi političko biće.

Što to konkretno znači?

Pa,upravo to,da političko nije isto što i društveno.

Političko je viši oblik društvenosti.

Političko nadrasta puku društvenost.

Političko biće je,prema tome,viši oblik društvenog bića.

"Tko ne može živjeti u zajednici,ili je čak i ne treba,jer je sam sebi dovoljan,taj nije član države,već zvijer ili bog." - čuvena je misao iz Aristotelove Politike.

Ovim Aristotel želi reći:"Ono što čovjeka razlikuje od zvijeri ili boga, upravo je njegova društvenost.

S time se,dakako,slažemo.

Ali,ono što čovjeka razlikuje od zvijeri ili boga,dakle - društvenost - to ga još uvijek ne čini čovjekom.

Jer,čovjek se rađa kao društveno biće,ali se ne rađa kao političko biće.

Čovjek nije dovršeno biće,u čemu se i moramo razići s Aristotelom,već biće prakse.

A praksa je polje otvorenih mogućnosti,na kojem se nalazi i - politika.

Ili,drugim riječima rečeno,praksa je stvaralačko - samostvaralačka djelatnost kojom čovjek može od pukog društvenog bića postati političko biće.

Politika je,kao što smo već rekli,važan dio prakse.

A kako je praksa bit čovjeka,onda je i politika bit čovjeka,zar ne?

Važno je shvatiti praksu kao totalitet ljudskog bivstvovanja,a kako čovjek nije,barem još uvijek, "totalni čovjek",to znači da nije ni u totalitetu zahvatio svoju bit.

Utoliko i je otuđen.

Da bi čovjek mogao postati političko biće,mora već biti biće prakse.

Biće prakse je,dakle,preduvjet političkog bića.

Politika nije izvan prakse,ona je,naprotiv,dio prakse,dio biti.

Stvar je samo u tome,da se čovjek vrati svojoj biti,odnosno razotuđi.

I još nešto:čovjek nije nikad u potpunosti otuđen.

Da je u potpunosti otuđen,on i ne bi bio čovjek.

Od čovjeka može biti otuđen neki dio prakse (npr.rad)ili dio od tog dijela, ali ne i sama praksa kao praksa.

Čovjek rođenjem postaje biće prakse,i nitko mu je više cijelog života ne može otuđiti,osim smrti.

Drugačije rečeno,kada bi čovjek prestao biti slobodno - djelatno-stvaralačko- samostvaralačko biće,onda bi doista postao,kako bi to rekao Aristotel,ili zvijer ili bog.

Iz svega dosad rečenog proizlazi da je praksa bit i ne - još - čovjeka,a politika bit samo razotuđenog,"totalnog čovjeka".

Moglo bi se sada postaviti pitanje:"Kako su to,zaboga,i praksa i politika bit čovjeka?

Je li to onda čovjek ima više biti?

Radi se,evo,o tome,da bit ne treba shvatiti kao samo jedno određenje čovjeka,već kao više njegovih određenja.

Bit je čovjeku već i dano određenje,ali on i može - to sada valja naglasiti, baš zato što je re-evolutivno biće - sam stvarati svoju bit!

Tako je bit kod čovjeka polje otvorenih mogućnosti.

U našem slučaju,praksa je dana bit,a politika bit koju čovjek može sam stvoriti,ili naprosto,otuđenu vratiti.

Vratiti bit?

Što to konkretno znači?

Zar to da je čovjek već bio političko biće?

Da,čovjek je već bio političko biće!

I to,u prvobitnoj zajednici,iako sam pojam politike nije postojao.

Naime,u prvobitnoj zajednici nema klasa(praksisovci bi to društvo nazvali neklasno,kako bi ga kvalitativno odvojili od besklasnog),postaji samo kolektivno vlasništvo(primitivni oblik društvenog vlasništva),svi rade jedni za druge...

Pojedinac je toliko utopljen u kolektivitet da čak i ne poznaje riječ "ja", već samo "mi".

S pojavom prvog klasnog društva,čovjek se postepeno otuđuje od svoje biti,od politike.

Robovlasničko društvo je klasno podijeljeno na robovlasnike i robove.

Ovi prvi imaju sva politička prava,a ovi drugi su lišeni svih prava,pa tako i političkih.

Feudalno društvo je klasno podijeljeno na feudalce i kmetove.

Ovi prvi imaju velika prava,pa tako i politička,a ovi drugi su lišeni mnogih prava,pa tako i političkih.

Kapitalističko društvo je klasno podijeljeno na kapitaliste i proletere.

Formalno su izjednačeni pred zakonom,pa tako imaju i formalno jednaka politička prava(ustvari,historijski gledano,tek odnedavno!),ali će ustvari i dalje klasa koja ima ekonomsku moć voditi politiku,imati i političku moć.

Što sva ova klasna društva ujedinjuje?

Pa upravo postojanje dviju osnovnih klasa:vlasničke i nevlasničke, vladajuće i potlačene,eksploatatorske i eksploatirane.

Svaki pojedinac je nužno pripadnik jedne od ovih dviju klasa (o potklasama ili međuklasama da i ne govorima),pa je i a priori klasno određen.

Tako će pojedinac prvenstveno gledati svoj posebn (klasni) i partikularni (pojedinačni) nteres,a ne društveni,općeljudski.

To se odnosi i na pripadnike eksploatatorske klase,ali bogme i na pripadnike eksploatirane klase.

Za marksiste je politika kao "nadgradnja",upravo rezultat klasnih antagonizama.

Odnosno,politika je ukupnost borbi klasa za upravljanje državom.

Naravno,marksisti misle na politiku kakva ona jest,na otuđenu politiku,a ne na politiku kakva treba da bude (ili kakva je već bila).

Onda s punim pravom i mogu zahtijevati "odumiranje politike"(čitaj: otuđene politike),usporedo s "odumiranjem države".

Kroz povijest su "politika" i "političko" mijenjali svoje značenje.

U staroj Grčkoj je politika značila javno djelovanje građana u polisu(bio je običaj u Periklovo "zlatno doba" da svaki građanin barem jedanput u godini dana vlada polisom),što se smatra prvim modelom neposredne demokracije,koja će se - naravno, kvalitativno drugačija - vratiti u samoupravnom društvu.

Ovdje se politika,barem u djelima filozofa,temelji na moralu.

E,to se sad može protumačiti barem na dva načina:da se vođenje grada-države(polisa)temelji na pojedincu (moral pretpostavlja autonomno biće, koje je samo sebi "zakonodavac" i "sudac"),ili,da se vođenje grada-države temelji na pravilima ponašanja "etosa"(u prijevodu-zajednice,otud etika, običajne norme određene zajednice),koje ustvari određuje vladajuća klasa.

Polis je tobože "zajednica slobodnih građana".

Ali,antičko društvo je,kao što znamo,klasno podijeljeno,i većina građana ipak nije slobodna.

U tome i je veliki nedostatak polisa,jer manjina "slobodnih građana" vlada nad većinom "neslobodnih građana".

A nismo baš sigurni koliko je to moralno?

Uzgred rečeno,u hrvatskom,a i ostalim slavenskim jezicima,građanin etimološki dolazi od korijena - grad, grč.polis,otud politika.

Znači,građanin je po tome građanin što radi za opće dobro grada(zajednice,društva),a ne isključivo za svoje pojedinačno dobro.

Poslije će kod Hegela,građanin kao ci-toyen biti nasuprot građaninu kao buržuju,građaninu koji nije uspio podići svoj partikularitet na razinu općosti.

"Čovjek je po prirodi političko biće",značit će za Marxa:"Čovjek je po prirodi građanin".

Nadalje,u starom Rimu se politika veže uz pravo i odnose institucija.

U srednjem vijeku politika (poput filozofije)postaje služavka teologije.

Ono što je politički "ispravno" u skladu je s naukom crkve,a ono što je politički "neispravno" protivno je nauku crkve.

Kao što su antički filozofi raspravljali,treba li se politikom baviti većina naroda(demokracija),manjina izuzetnih (aristokracija),pojedinci (monarhija) itd.,tako su srednjevjekovni filozofi raspravljali,treba li se politikom baviti svjetovna vlast ili crkvena,svećenici (Božji namjesnici na Zemlji).

U novom vijeku se,a naročito s renesansnim filozofom Machiavelliem, politika odvaja od morala,ovdje bi to mogli prevesti - od pojedinca kao temelja politike(ona kao otuđena i nije imala veze s moralom)i svodi isključivo na funkcioniranje institucija države(tada se i osamostalio pojam države)i na tehniku vladanja.

S rastom uloge države u 19. stoljeću,i politika se sve više svodi na državnu djelatnost(naglašavamo,ne-društvenu!).

No,bilo kako bilo,politika se i prije i poslije,kroz cijelu povijest(klasnu, dakako!)svodila uglavnom na borbu za vlast i tehniku vladanja.

Pa tako,vlast postaje sama sebi svrhom,a vladanje samo sebi cilj.

To je danas dovedeno do apsurda,da već politologija uz pomoć matematike,kao,eto,egzaktna znanost,donosi formule,kako što "bolje" osvojiti vlast i iskoristiti njezine resurse(tzv.public choice i sl.).

Recimo još nešto o politici u suvremenom svijetu.

Danas se parlamentarna demokracija nalazi u ozbiljnoj krizi.

Mada svaki punoljetni građanin ima formalno pravo participirati u politici, birati i biti biran,to nije nikako dostatno i da bude "političko biće".

Jer,ako je "političko biće" utoliko "političko" što može svake četvrte ili pete godine izaći na izbore i birati tobože "svoje" predstavnike,koji se uz to programski gotovo ne razlikuju,i koji se ionako ubrzo otuđe od njih i postanu tko zna čiji predstavnici,onda ono i nije "političko biće",već prije glasački stroj.

Kako nitko za ništa ne pita "običnog" čovjeka,onda i nije čudno što "političko biće" postaje "apolitično biće".

Od čovjeka se otuđila politika kao sila koja sada stoji iznad njega.

To je još Henry Lefebvre primijetio:"Rukovodeće funkcije (zapovijedanje, organiziranje,administracija itd.)odvojile su se od konkretnih potreba, kojima su odgovarale,one su se učvrstile kao nešto posebno i prema tome izdigle izvan i iznad društva.

One su postale političke funkcije."

A čim je politika otuđena od čovjeka,ona je time otuđena i od svog pojma.

Ona je stoga "antipolitika".

O tome slovenski sociolog Tonči Kuzmanić kaže:"Mi obično mislimo da je Zapad vrlo političan.

To je pogrešno.

Zapad je političan utoliko ukoliko je antipolitičan,i to je ono što je njegova normalnost.

Taj stav je povezan s nizom autora koje sam studirao.

Politika na Zapadu,još tamo od Machiavellijeva "Vladara",radikalno je instrumentalno razumljena ne-politika,nekakva tehnologija ili sredstvo pomoću kojeg se vlada.

Tu nema nekog izvornog razumijevanja politike,one koju su 'izmislili' Atenjani,tu ne možete naći politiku kao 'krhku' ljudsku djelatnost koja se prije svega vrti oko kategorija slobode i jednakosti.

Politika na Zapadu - to je konstanta usmjerena zapravo na to kako onemogućiti politiku,i to je ono što će sve više dolaziti do izražaja u antiglobalističkim borbama."

Otuđenoj politici odgovaraju političari(takozvani!)otuđeni od ostalog puka, zatvoreni u ekskluzivnu klasu,zadovoljni u svojoj ulozi neprikosnovenih moćnika.

Uz tu i takvu politiku dolaze i najniži ljudski poroci:častohleplje,licemjerje, ucjenjivanje,lopovluk,laganje,a bogme i zločini.

Uostalom,nisu ljudi bez vraga nazvali politiku prostitutkom!

Tako je u politici,odnosno "antipolitici",prevladao tzv.makijavelistički princip:

"Važan je cilj, a ne sredstvo! "

Cilj je vlast,moć,privilegije,dakle posebno ili pojedinačno dobro,a sredstvo je nerijetko okrutno,prljavo,podlo,dakle - antiljudsko.

Što je,nakon svega rečenog,potrebno da čovjek najzad postane,ponovo, ali kvalitativno drugačije "političko biće"?

Odgovor se već naslućuje.

Politika se mora napokon vratiti svome pojmu,a čovjek politici.

To će reći:

"Opće dobro mora postati uvjet pojedinačnog dobra,a pojedinačno uvjet općeg."

Čovjek mora postati subjekt društvenog života,a ne objekt državnih moćnika.

Mora se najzad zamijeniti "upravljanje ljudima" "upravljanjem stvarima".

Preduvjet toga je,dakako,socijalna revolucija,nakon koje bi slijedila-politička revolucija.
(Pod ovim se ne misli na puko svrgavanje jedne vladajuće garniture i dolazak nove,već postajanje čovjeka političkim bićem).

Sasvim otvoreno:

"Čovjek će postati "političko biće" tek u socijalističkom,samoupravnom društvu!

Društvu koje tek dolazi!"

FILIP ERCEG

Veoma dobar prilog,druze JugoHrvat,ja bih jos dodao, potrebno je ciniti sto vise na obrazovanju coveka,kako bi njegova licna svest porasla do te mere da je u stanju da razlikuje interes drustva i drustvene zajednice od licnog interesa.Coveku mora da postane jasno da se samo u jednoj drustvenoj zajednici koja je na svim poljima zadovoljna i svaka porodica moze osecati zadovoljnom.
Sve dok se licni interesi postavljaju na prvo mesto nemoze da se razvije celokupna drustvena zajednica na sveukupno zadovljstvo,
to se moze postici samo rastom licne odgovornosti i svesti.
Walter.
Samo zajedno smo jaci.

SAVEZ KOMUNISTA JUGOSLAVIJE
Centralni Komitet
SFR Jugoslavija je razbijena zdruzenim snagama medjunarodnog kapitala i domacih antikomunistickih i birokratskih snaga. Medjunarodni kapital je svoj izraz imao u politickim i ekonomskim interesima SAD-a i njihovih saveznika iz NATO-pakta, a domace antikomunisticke i birokratske snage u nazionalizmu koji je oslonac trazio i dobijao u inostranstvu, dakle kod medjunarodnog kapitala i u crkvi.

Sada na teritorij SFR Jugoslavije postoji 4 do 5 medjunarodno priznatih drzava, dvije do tri polupriznate i jos toliko ko je traze priznanje - sa dobrim izgledima dagadobiju. U mjesto jedne zemlje i drzave na istom prostoru sada postoji skoro deset banana republika, medjusobno sukobljenih i zavisnih od inostranstva, sto je oduvek bio san medjunarodnog kapitala.

U svakoj od novonastalih drzava "zveta" vise partijski parlamentarizam tako da se slobodno moze govoriti o najmanje 200 pilitickih partija razlicite orientacije - od krajnje desnice (fasistickih) do ultra-levice (anarhistickih). Na vlasti su uglavnom nazionalisticke desnicarske partije, a glavna oposicija su im radikalnije nacionalisticke organizacije, i kako stvari sada stoje, jedno rdjavo stanje, upogledu izgleda za suprotstavljanje snagama koje su razbile SFRJ, moze biti zamenjeno samo jos gorim!

Medju politickim partijama ima i takvih koje u svom nazivu, programu ili istupima njihovi funkcionera koriste izraze kao sto su - komunisticka, jugoslovenska, radnicka itd., ali pod tim podrazumevaju sa svim razlicite stvari, razlicita stanja i odnose, pa je ponekad vrlo tesko utvrditi njihov polozaj i orientaciju. Konfuzija je tim veca sto ima jos vise partija sa nazivima socialisticka, socijaldemokrata, narodna i sl., gdje je snalazenje jos vise otezano.

Savez Komunista Jugoslavije nastavlja tradicije jugoslovenskog radnickog pokreta, Komunisticke Partije Jugoslavije (do 1952.) i Savez Komunista Jugoslavije do XIV kongresa (1990). Smatra juci sebe istinskim politickim i pravnim sledbenikom SKJ, kakav smo imali do XIV kongresa, SKJ je novim 1993. odrzao XV kongres, a u decembru 1994 i XVI kongres i time nastojao dasacuva kontinuitet SKJe.

Mi smo opredeljeni i odlucni da obnovimo Socijalisticku Federativnu Republiku Jugoslaviju. U nasem programu i akcijama zalazemo se za federativnu demokratsku zajednicu ravnopravnih naroda, narodnosti, radnih ljudi i gradjana, za bratstvo-jedinstvo, za obnovom JNA. Zalazemo se za AVNOJevsku Jugoslaviju, sa AVNOJevskim granicama i resenjima nacionalnog pitanja. Zalazemo se za socijalisticku Jugoslaviju sa sredstvima zaproizvodiu u drustvenoj svojni, za samoupravljanje, za socialisticku robnu privredu i za raspodelu prema radu. Insistiramo da osnovni drustveni odnos - drustvena svojna i samoupravljanje - mora da uziva zastitu sicijalisticke drzave radnicke klase. Zalazemo se i za radgradjana sredstvima u njihovoj svojni uzlov da se on nemoguci bilo kakva eksploatacija i raspolaganje tudjm viskom rada.

SKJ se zalaze za politiku mira i medjunarodne saradnje medju ravnopravnim narodima i drzavama, za politiku nesvrstavanja u blokove uperenih protiv slobode, nezavisnosti, suvereniteta i integriteta drugih, pre svega malih naroda i drzava. Zalazemo se za institucionalizovanu politicku, ekonomsku, naucnokulturnu, informativnu i drugu saradnju medju nesvrstanim zemljama kao jedini moguci odgovor na sve vece razlike izmedju 20-tak ekonomski razvijenih i 180 zemalja koje permanentno za ostaju urazvoju, a mnoge od njih nisu u mogucnosti ni da obezbede hranu da za svoje stanovnistvo.

SKJ nastavlja sa aktivnostima i opredeljenjima iz Programa SKJ iz 1958. godine. SKJ najbolja resenja za efikasan privredni razvoj i pravednu raspodelu vidi u politici dohotka, samoupravne razmene rada, drustvenog dogovaranja i samoupravnog sporazumevanja. SKJ nastavlja politiku druga Tita i njegovi saradnika koja nam je obezbedivala slobodu, ekonomski razvoj i socijalnu pravdu u zemlji, a ravnopravnost, nezavisnost i ugled u svetu.

Centralni Komitet SKJ
Branko Lozo, predsenik

Samo zajedno smo jaci.

VIŠE PRAKTIČKE NEGO TEORIJSKE PRETPOSTAVKE

I. Kada je reč o teorijskim pretpostavkama raspada Jugoslavije, čini nam se da valja voditi računa o trima napomenama. Prvo, da bi se razumeo raspad jugoslovenske zajednice, treba poći od 1918. godine, bilo kada je reč o teorijskim bilo o praktičkim pretpostavkama. Drugo, jugoslovenska zajednica nije se, na žalost, raspala “teorijski” 1991. godine, za nekim političkim ili diplomatskim stolom, već u političko-nacionalnim borbama između predstavnika republika, a potom između političkih predstavnika, inače izabranih na višestranačkim i delimično demokratskim izborima, ali i pod posebnim međunarodnim uslovima. Treće, jugoslovenska zajednica teško da bi se raspala u međunarodnim mirnodopskim uslovima.

Iako pisac ovih redaka odbacuje pretpostavku da se jugoslo-venska zajednica raspala samo zbog neposrednog angažovanja velikih sila u Evropi, ipak ostaje istorijska činjenica da se jugoslo-venska zajednica raspala – iako naši ljudi često nisu svesni toga – u velikom talasu sloma Sovjetskog Saveza i komunističkih režima u Evropi i nestanka evropske ravnoteže sila, stvorene u doba hladnog rata posle 1948. godine. U tome je posebno ulogu imala ujedinjena Nemačka, kao glavna “antikomunistička” sila u Evropi, u kojoj su uvek bile aktivne izvesne političke snage povezane s hrvatskim separatističkim pokretom posle 1945. godine.

II. Jugoslovenska zajednica, stvarana 1918. godine, nije bila veštačka tvorevina čiji su graditelji bile velike sile pobednice u Prvom svetskom ratu. Jugoslovenski kulturni i politički pokret star je oko sto pedeset godina. Postojao je, prirodno, uticaj velikih sila 1918. godine, uglavnom Francuske, ali u toku pomenutih sto pedeset godina nosioci jugoslovenske ideje, kao kulturne i političke ideje, bili su najprosvećeniji duhovi Hrvata i Srba tokom celog tog perioda.

Jugoslovenska kulturna i politička ideja je, međutim, slaba kod Slovenaca, bosanskih Muslimana i Makedonaca sve do 1918. ili do 1945. godine. Srbi, zastupnici jugoslovenske ideje, najpre se javljaju u Vojvodini već u 19. veku, izvesni Crnogorci još ranije – početkom 19. veka, i imaju takvog velikog zagovornika kao što je bio vladika Petar II Njegoš. Samu Srbiju jugoslovenska ideja zahvata tek početkom 20. veka, ali samo jedan deo društvene elite koja se okuplja oko omladinskog pokreta Jovana Skerlića, oko naučnog kruga Jovana Cvijića i oko Samostalne radikalne stranke. Ljudi većinske stranke, Narodne radikalne, i malobrojni socijal-demokrati naklonjeni su više ideji balkanske solidarnosti nego jugoslo-venskoj ideji sve do Prvog svetskog rata. U Bosni, projugoslovenski dejstvuju uglavnom grupa oko mostarskog Naroda i omladinski pokret Mlade Bosne.

Ako se pogleda razmera političkih snaga kod Hrvata i Srba – uzimajući u obzir rezultate posle prvog opita sa opštim pravom glasa 1920. i docnije, na celoj jugoslovenskoj teritoriji – može se lako doći do zaključka da većina Srba i većina Hrvata u politčkim stranačkim okvirima nije bezuslovno naklonjena jugoslovenskoj državnoj ideji. To ne znači da su ideje i shvatanja o posebnim državama jugoslovenskih naroda, čak i ako se pojavljivala posle 1918, bili jasno i neposredno izraženi, bar od strane onih glavnih političkih snaga koje se nisu bezuslovno vezivale za jugoslovensku državnu ideju.

III. Slom Prve, kraljevske Jugoslavije posmatran je prvenstveno kao slom pod udarom snažne nacističke armije nemačkog Trećeg rajha. Ustaški pokolji (i odmazde od izvesnih srpskih jedinica otpora) prvenstveno su posmatrani kao izraz naci-fašističkih ideja koje su se ostvarivale pod okriljem opšteg ideološkog podneblja Drugog svetskog rata. Tu je, međutim, bilo i drugih elemenata. To je danas lakše osmatrati, jer u ratnim obračunima Hrvata, Srba i bosanskih Muslimana 1991. 1992. ima itekako izvesnog kontinuiteta s borbama između 1941. i 1945. godine u jugoslovenskom prostoru. To, naravno, ne daje mogućnost da se sadašnje borbe simplicistički, odnosno propagandistički, posmatraju kao ustaško-četničko-partizanske bitke iz toga prošlog ratnog vremena. Samim tim, bez obzira na ocene koje se mogu davati vladajućem sloju Hrvatske, Bosne i Srbije, kao ekstremno nacionalističkim i autokratskim nedemokratskim režimima (to isto važi za svaki od tri naroda u Bosni), nikako ne treba preterivati i te režime oglašavati za ustaške, četničke ili boljševičke.

IV. Sasvim je prirodno da se uzroci za slom i raspad, u ratnim okršajima, traže u onom vremenu koje je bilo najdugotrajnije, a to je vreme od 1945. do 1991. godine, dakle u sistemu vladavine Komunističke partije Jugoslavije, odnosno Saveza komunista Jugoslavije. Tu leže glavne krivice, iako ne treba verovati da su bilo poratni komunisti bilo komunisti pred 1991. godinu svesni krivci za ovaj raspad, ili da su svesno delali da jugoslovensku zajednicu razbiju i to da je razbiju u ratnim okršajima. Ali i sistem i vlast imali su iluzije o jugoslovenskoj zajednici.

Prva iluzija je bila partizanska. Činjenica da su se u Narodnooslobodilačkom pokretu našli pripadnici svih naroda Jugoslavije, naročito posle 1943. ili 1944. (u Makedoniji), stvorila je iluziju da su se svi narodi Jugoslavije u svojim većinama konačno izja-snili za opstanak i održanje jugoslovenske zajednice “ravnoprav-nih naroda”. U Sloveniji, na primer, i pored snažnih partizanskih jedinica, tako reći od 1941. godine, dejstvuju i belogardejci koji imaju do kraja rata, po izvesnim nalazima, daleko više pristalica u masama. Odlazak bosanskih Muslimana u partizane, u nekom značajnijem broju, pojavljuje se tek pred kraj rata – baš kao i u Makedoniji. Hrvati koji učestvuju u partizanskom pokretu najpre su članovi Komunističke partije, praktično ne brojni, a potom prvenstveno dolaze iz stanovništva hrvatske Dalmacije, tek od 1943, posle sloma Italije.

Druga iluzija je komunistička. Dajući prvi federalistički ustav 1946. godine, Komunistička partija Jugoslavije živi u iluziji da je taj staljinistički model rešio međunacionalna pitanja. Velika greška poratnog režima je u tome što je, uz propagandu sa sloganom “bratstvo i jedinstvo”, izbegavao svaku raspravu, javnu i neideološku, o međunacionalnim odnosima uzimanim i u istorijskoj celini, koja bi obuhvatala kako probleme Prve Jugoslavije tako i nastanak svih onih pokreta koji su se pojavljivali i delali za vreme okupacije. Ni o žrtvama rata nije se raspravljalo javno i neideolo-ški. Srbi su nepotrebno uvećavali broj svojih žrtava u Pavelićevoj Endehaziji, dok su Hrvati ne samo umanjivali broj žrtava nego su hteli, po inače ideološkoj liniji režima, da te žrtve vide samo kao “fašističke” žrtve.

Ustavne promene 1953. i – sasvim u suprotnom smislu – 1963, kazivale su jasno da nacionalno pitanje jugoslovenske zajednice nije rešeno. Još manje je pojava takozvanog hrvatskog proleća 1968–1971. godine uzimana u raspravu do kraja i neideološki. Međutim, Ustav od 1974. godine jasno je pokazivao ne samo da nacionalno pitanje nije rešeno nego da se kreće u sasvim novom pravcu, da se od jugoslovenskog svedržavlja prelazi na državnopravnost republika. Sa tim poslednjim jugoslovenskim ustavom, odluke se konačno prebacuju, bar teorijski, od naroda kao politički suverenih na republike koje se kreću ka državnoj suverenosti.

V. Ako se sa Ustavom od 1974. može reći da nastaje glavna pretpostavka za teorijsko raspadanje Jugoslavije, u praksi, u svakodnevnom životu, nezavisno od teorijskih pretpostavki, razvija se jedno sasvim novo društvo, društvo industrijalizacije i društvo takozvanog samoupravljanja. Industrijalizacija, uz naslon na zapadnu finansijsku politiku pomoći i kredita, a posebno sa slobodnim radom jugoslovenskih građana po zapadnim evropskim državama, stvara – u poređenju sa standardom komunističke Istočne Evrope – “bogato komunističko društvo”. Ovakvo “bogato komunističko društvo” postaje nesvesno da uzroci toga stanja dolaze dobrim delom izvana, od strane Zapada koji koristi Brozovu Jugoslaviju za, najpre, pritisak na komunističke istočnoevropske države (da se odvoje od SSSR), a potom stvaraju sa Brozovom Jugoslavijom odbrambeni bedem od eventualnog napada Sovjetskog Saveza. Jugoslavija, sa zapadnim doprinosom njenom naoružanju, bar u prvo vreme, živi u iluziji ne samo da je nezavisna i jaka nego i da igra izuzetnu i trajnu ulogu u međunarodnom svetu. Zato i naše savremeno ogorčenje “na Zapad” koji očigledno ni na koga ne gleda s takvim podozrenjem kao na smanjenu Jugoslaviju, a posebno Srbiju i Srbe uopšte.

Tome treba dodati još dve činjenice. Najpre zbog odbrane od sovjetske blokade i “bratskih partija”, od Bugarske preko Čehoslovačke do Poljske, a potom zbog odbrane od eventualnog sovjetskog napada na Zapadnu Evropu, Jugoslavija Josipa Broza je naoružavana od strane Zapada, a potom se i ona sama naoružavala “do zuba” svojom sopstvenom vojnom industrijom. I građani iz “bogatog komunističkog društva” naoružavali su se i sami. Tako-zvano hrvatsko proleće uznemirilo je Srbe u Hrvatskoj, po tradiciji partizane i partizanske sinove. Sledilo je naoružavanje Hrvata, bosanskih Muslimana i Albanaca. Režim je sve to gledao s pola oka: on je u načelu gonio samo političku disidenciju; sve druge prestupe sankcionisao je na najliberalniji način, verovatno najli-beralniji u Istočnoj Evropi. To je, pak, ostavljalo iluziju u zapad-nom evropskom, pa i u američkom javnom mnenju da je u Jugoslaviji reč o socijalizmu samoupravljanja, o demokratskom socijalizmu, a ne o policijskoj jednopartijskoj diktaturi. Ali, ni naoružavanje nije dovoljno da bi se objasnio rat između naroda i republika 1991–1992.

Zakonom o narodnoj odbrani i društvenoj samozaštiti 1969 – posle krize u Čehoslovačkoj – narodna odbrana počela se deliti na Jugoslovensku narodnu armiju i na teritorijalne republičke vojske. Iako su ove druge bile, očigledno, ne samo pod kontrolom JNA nego i sa manje značajnim naoružanjem, ipak ostaje činjenica da je ta lokalna republička vojska bila daleko više motivisana nego sama JNA.

Ali, više od motivacije i značajnije od samog naoružanja republika i JNA, bila je činjenica da se u međuvremenu razvijalo novo društvo, društvo nasilja: prigradsko stanovništvo, iždžikljalo u milionima, sa neverovatnom brzim usponom standarda, sa revolucionarnom ideologijom partizanske idolatrije, “rata po svaku cenu” i “rata do pobede”, sa psihologijom da nam “niko ništa ne može”, čak ni Sovjetski Savez – ne samo nacizam i fašizam. To društvo stvorilo je sebi iluziju da mu je sve moguće, i to “moguće” prelazilo je nevidljivo sa svejugoslovenskog polja na republičko i nacionalno.

VI. Vrlo značajan činilac u raspadanju jugoslovenske zajednice bilo je samoupravljanje. Dok se ono razvijalo u okviru slogana “fabrike radnicima”, dok se svodilo na saučešće radnika u proizvodnji i podeli dobiti, imalo se utisak da Jugoslavija dobija najsavršeniji model socijalizma. Ali od trenutka, ranih šezdesetih godina, kada samoupravljanje postaje “praksa” celokupnog druš-tva, odnosno svih državnih ustanova, od toga trenutka nastaje jedna od najznačajnijih pretpostavki raspadanja jugoslovenske zajednice, kao države, ali i raspadanja društva kao takvog. Svaki građa-nin i svaka građanka dobijaju iluziju da o nečemu odlučuju, a u stvarnosti ni o čemu ne odlučuju, ali imaju mogućnosti da raspravljaju satima, da zasedavaju u dvoranama, da manifestuju i proslavljaju ma koga i ma šta. Razvio se izuzetan narcizam u masama, koje su inače sklone narcizmu, a sa narcizma individua prešlo se, vremenom, na narcizam gradova, pokrajina, republika i nacija. Društvo se izuzetno atomiziralo i tako se eventualna elita polako gubila u društvu “velikog građanina” koji je izgledao sebi kao džin, a bio, u stvari, i nacionalno i politički – patuljak. U tom procesu atomiziranja, disidenti Srbi su potpuno odvojeni od širokih narodnih masa; oni sami nisu primećivali da njihov ugled i uticaj počinje i završava u Francuskoj 7.

Takvog novog građananina i takvo novo društvo mogao je kontrolisati i upravljati samo jugoslovenski sistem, sastavljen od Partije, Službe bezbednosti, Armije i vođe. Međutim, taj i takav sistem posle Brozove smrti nije više postojao, odnosno vrlo se brzo rastakao. Sve one teorijske pretpostavke koje su stvarale jugoslovensku zajednicu 1918. ili je obnavljale 1945. vrlo su brzo nestajale (“jedan narod”, “borba protiv fašizma”, “borba za socijalizam”). Svet samoupravljanja, koji je mnogo pričao a vrlo malo posmatrao i razmišljao, nije primetio da pri kraju devedesetih godina nestaje veliki Sovjetski Savez, da o ravnoteži sila nema više ni govora, da mesta za Jugoslaviju kao međunarodnog činioca više nema, da se usred Evrope diže ujedinjena Nemačka koja nikada kao celina nije bila sklona jugoslovenskoj zajednici i u kojoj su uvek dejstvovale snage koje su rušile tu zajednicu. Ali ne treba se zavaravati: takva politika ne bi imala nikakvih stvarnih posledica da “zlo” nije raslo u samim jugoslovenskim narodima.

Ono što je jednom rekao Milovan Îilas, valjalo bi ovde ponoviti: Jugoslavija je stvarana ne toliko sa motivacijom jedin-stva naroda toga prostora koliko zbog potrebe udruživanja da se mali narodi srednjeg i zapadnog Balkana oslobode dveju snažnih sila koje im nameću i poredak i uslove življenja. To su Turska i Austrija. Te dve velike sile nestaju 1912. i 1918. i nikada se ne vraćaju svojoj staroj moći. Narodi, kao slovenački, nemaju više potrebe za Jugoslavijom, da ih ona “brani” od Austrije. Slovenci veruju da se u okviru razvoja Evropske zajednice mogu sami bra-niti od velikih sila. Takav je slučaj i s Hrvatima i s Makedoncima. Samoupravljanje pomaže razvoj “osamostaljivanja” nacionalnih misli naroda i republika. Čak i Muslimani u Bosni dolaze do naj-čudnovišnije ideje da mogu biti, nezavisno od Srba i Hrvata, ili zajedno s njima, nezavisna država. Umesto da upravlja fabrikama kroz odluke radničke klase, samoupravljanje se prebacilo na celo društvo koje je polako kao sistem gubljenja svesti o stvarnostima rastakalo društvo. Ostali su samo društveni i individualni instikti, a u tome pogledu nacionalni instinkt može biti najdivljiji, naročito ako uz nacionalizam nema drugih snaga i ideja koje povezuju građane u okviru nacije.

VII. Mnogi u građanskoj opoziciji veruju da je naše srpsko, i jugoslovensko, pitanje u stvari pitanje demokratije. Mislim da nije. To su dve posebne kategorije, nacionalizam i politika, ali je činjenica da ako društvo ostane tako ispražnjeno od drugih uvere-nja i snaga, kao što su ideološke, klasne, religijske, onda u njemu ostaje samo divlji oblik nacionalizma, “politika preživljavanja” nacionalnog ili državopravnog. A to se dogodilo s jugoslovenskim društvom. Za razliku od drugih komunističkih društava, koja su razvijala i opozicione pokrete i ideje dalje od socijalizma i “države”, jugoslovensko društvo je na političku demokratiju gle-dalo bez prestanka sa relativizirajućim cinizmom, koji je ostao još od Lenjina, a davilo se u iluziji da je tek u jugoslovenskom društvu Josipa Broza nastala prava demokratija, neposredna, gde je svaki građanin “Lenjihova kuvarica” koja o svemu odlučuje. “Sve-zna-dar” Vladimira Dvornikovića postao je ne pojava nego ličnost izgrađena tako reći u svakom jugoslovenskom građaninu. Ukoliko se društvo praznilo sa idejama, idealima, utopijama, ili religijom i kulturnim nacionalizmom, utoliko je građanin imao sve jaču ilu-ziju da je bogat, slobodan, naoružan i svemoćan!

Kad je reč o demokratiji, moramo se na žalost vratiti u pro-šlost. Do godine 1918. samo je Srbija imala opšte (muško) pravo glasa, iako delimično ograničeno. Za Sloveniju, Hrvatsku i Voj-vodinu opšte pravo glasa stiže tek 1920. godine, a oblasti kao Ma-kedonija, Crna Gora i Bosna-Hercegovina ne poznaju praktično višepartijsko organizovanje. Dalje, posle uvođenja Kraljeve diktature 1929. u Jugoslaviji, počela je prvi put ideologizirana propaganda protiv političkih stranaka, protiv parlamentarnog režima, pa sa-mim tim i protiv demokratije. Posle Aleksandrove pogibije 1934. ta je propaganda nestajala, ali parlamentarni režim nije nikada više u Prvoj Jugoslaviji uspostavljan.U takvom razvoju pristigla je naci-fašistička okupacija, pojava Nezavisne Države Hrvatske koja je imala sva obeležja jednog balkanskog totalitarizma, a svemu tome nije se suprotstavio pokret otpora s demokratskim idejama, nego pokret otpora koji je ideološki bio protiv “zapadne demokratije” (pratizani) i pokret otpora koji nije deklarativno bio u celini antidemokratski, ali dobar deo rukovodećeg kadra nije ni pomiš-ljao na poratnu uspostavu demokratije, posebno u Bosni i Crnoj Gori (“četnici”). Na to stanje u pogledu razvijanja demokratskih ideja nadovezao se građanski rat između Mihailovića i Tita, a posle 1945. godine uspostava najpre revolucionarnog a potom pravog jednopartijsko-policijskog režima Josipa Broza koji je bio zdušno pomagan, posle 1948. godine, od demokratskog zapada.

Jugoslovenski režim Josipa Broza odigrao je veliku i značajnu ulogu u potiskivanju demokratskih ideja i demokratske tehnologije. S jedne strane, on je vršio stalnu propagandu protiv “zapadne” demokratije, protiv “neravnopravnosti belaca i Crnaca u Americi”, protiv vlade kapitala na Zapadu itd. S druge strane, jugoslovenski komunisti su jednom izuzetno moćnom i inteligentnom propagandnom mašinom nudili jedinu pravu demokratiju, takozvanu neposrednu demokratiju, demokratiju samoupravljanja u kojoj svaki građanin odlučuje o svakom problemu...

VIII. U takvoj atmosferi potvrdila se još jednom snažna društvena tehnologija rađena po revolucionarnim načelima “po svaku cenu” i “cilj opravdava sredstva”, načelima koja tako postaju pokretačka sila modernog totalitarizma, bilo lenjinističkog bilo hitlerovskog. I ta se tehnologija sada prenosi na nacionalizam i na državopravlje. Za razliku od srpskog društva, koje luta između svedržavnog jugoslovenstva i srpskog šovinizma, slovenački i hrvatski nacionalizam bilo grade bilo produžuju svoju istorijsku državopravnu misao. Na nesreću, srpsko društvo se uvek potcenjivački odnosilo prema hrvatskom državnom pravu, ili ga nije uopšte priznavalo. U međuvremenu, izrasla su i druga državopravlja jugoslovenskih naroda, kao što su slovenačko, muslimansko i makedonsko.

Prilikom promena u prostoru Jugoslavije posle 1989. godine razvila su se dva gotovo protivurečna procesa. Dok se u Sloveniji, Hrvatskoj, i kod Hrvata i Muslimana u Bosni razvio antikomunistički pokret, koji je bio uvek dosta značajan, i zavladao tim trima republikama, snažna aparatura stare vladajuće komunističke Partije sačuvala je kako svoju upravljačku snagu tako i političku fasadu u republikama kao što su Srbija, Crna Gora, Makedonija, kao i kod Srba u Bosni i u hrvatskoj Krajini. To je jedan od razloga što je Zapadna Evropa, gotovo otvoreno, sebe stavila odjednom na antikomunističku stranu, protiv “boljševičke” strane Slobodana Miloše-vića. Režim u Srbiji nije boljševički po ustanovama, ali mu je tehnologija vlasti ostala komunistička. Međutim, ta tehnologija vlada i kod jugoslovenskih antikomunista u Sloveniji i Hrvatskoj. Po načinu laganja i odugovlačenja pregovora, po optuživanju druge strane i nepriznavanju sopstvenih grešaka, nema razlika između komunista i nekomunista, na primer, u Bosni. To se vidi i po vrše-nju izvesnih zločinačkih radnji u toj oblasti. Ima se jasan utisak da su obe strane u celom jugoslovenskom prostoru prihvatile komunističku revolucionarnu tehnologiju, a to je politika: “po svaku cenu” i “cilj opravdava sredstva”.

Rat je neposredni razultat te revolucionarne tehnologije, jer su i ideja o slovenačkoj, i hrvatskoj i bosanskoj državnoj nezavisnosti došle sa jasnom strategijom “po svaku cenu nezavisna država”: nezavisna država Hrvatska i nezavisna država Bosna. Razlika između ovih antikomunističkih politika u Bosni i one proboljše-vičke u Srbiji je u tome što srpski nacionalni program u obe Jugoslavije, posle 1918. i posle 1945, nije bio jasan i odlučan. Jasno je da se i režim Miloševića u Srbiji lomio u toku poslednje četiri godine. Najpre je bila osnovna strategija: Jugoslavija po svaku cenu. Potom se prešlo na drugu strategiju: ujedinjenje srpskih zemalja po svaku cenu!

Strategija “po svaku cenu” je imala jasan rezultat: “svaka cena” je rat! Po cenu rata pravile su se jugoslovenske nezavisne države, pa i sama Jugoslavija. Ma koliko da su teorijske pretpostavke stvaranja Jugoslavije bile pogrešne i 1918. i 1945. godine, u praksi bi se to moglo ispravljati i doterati da je naše društvo, u celom jugoslovenskom prostoru, imalo političku kulturu demokratije i višu opštu društvenu civilizaciju. I još jedan uslov: mi bismo mogli da prevaziđemo pogrešne, teorijske ili utopističke pretpostavke za raspad Jugoslavije 1991, da nismo imali ideologiju, sistem i tehnologiju vlasti koji su izgrađeni na osnovama lenjinizma-staljinizma-titoizma. Sa ovim nedostacima, koji su se polako razvijali u jugoslovenskom prostoru u toku pola stoleća, prosto je bilo nemoguće spasiti jugoslovensku zajednicu niti pak rastavu jugoslovenskih naroda izvršiti na civilizovan način.

IX. Isključeno je u ovoj i ovakvoj raspravi ne pomenuti velike sile, prvenstveno evropske velike sile, odnosno Evropsku zajednicu. Nemački slučaj u saučešću u odlukama Evropske zajednice ne bismo raspravljali, jer verujemo da, i pored izjave nemač-kog parlamenta 1990. godine da smatra da je najbolje ako se sačuva jugoslovenska zajednica – duh u nemačkom javnom mnenju je postupao “prirodno” kada je priznavao nezavisne jugoslovenske države, vraćajući se na reminiscenciju iz 1918. i 1945. godine. Međutim, ostale sile su pokazale takvo nepoznavanje inače zamr-šenog problema Jugoslavije da je to prosto neverovatno, kad se zna u kojoj su meri te sile bile povezane s prethodnim policij-sko-jednopartijskim režimom Josipa Broza. Te sile su, najpre, branile jedinstvo jugoslovenske zajednice i pokušavale obećavanjem kredita u doba jugoslovenske vlade Ante Markovića do kraja 1991. da spasu jugoslovensku zajednicu. Taj i takav stav nije imao nikakva uticaja na Hrvatsku i Sloveniju. Potom su evropske zapadne sile obrnule list i počele opet jednu “odlučnu politiku” priznavanjem nezavisnosti jugoslovenskih republika i priznavanjem granica tih republika za državne granice tih nezavisnih država. Da bi komedija bila još veća, sva ova priznanja su bila praćena jednom besomuč-nom propagandom protiv “Velike Srbije” i Slobodana Miloševića, izjednačavanjem režima i naroda. Kraj komedije zapadnih sila je u sledećem: oni priznaju raspad Jugoslavije na republike, po načelu samoopredeljenja naroda, ali insistiraju na Bosni kao posebnoj državi i njenim narodima ne daju da iskoriste pravo samooprede-ljenja. Jugoslavija je trajala u našem veku preko sedam decenija i ona nema pravo da brani svoj integritet! Bosna, koja traje nekoliko dana, ima prava na integritet. Takva se logika ne može primiti posle 1989. godine u Istočnoj Evropi. Ali zašto Bosna mora da bude po svaku cenu država kada ona ima isti problem kao i Jugoslavija: mnogoetnička je i njena dva naroda je neće! Verovatno je svakom jasno da, kada je 1992. godine Alija Izetbegović dobio hrvatske glasove na referendumu za nezavisnu Bosnu, da to nisu bili glasovi za nezavisnu državu Bosnu – nego su to bili glasovi da se Bosna najzad odvoji od Srbije i Crne Gore...

Ono što je bitno u problemima Zapada, posebno Zapadne Evrope, pa i Sjedinjenih Država, nije samo njihovo poistovećiva-nje naroda u Srbiji s režimom i ličnošću Slobodana Miloševića, nego u isti mah jedna nezgrapna propaganda protiv samog Miloševića. Sve je to izuzetno ojačalo režim u Srbiji, odnosno u savremenoj Jugoslaviji – koja je nepriznata država iako postoji, dok je Bosna kao država priznata, iako ne postoji! Ako su ekstremisti u Srbiji na decembarskim izborima 1992. oduzeli Miloševi-ćevom režimu jedan milion glasova, u onim ostalim glasovima od 1.400.000 ima velikih zasluga zapadna politika koja je patila – za sve vreme haosa u jugoslovenskom prostoru – od arogancije, neznanja i suviška izjava i pretnji, u kojoj su se prvi put za poslednjih stotinak godina američki liberali i evropski socijalisti izjaš-njavali za ofanzivnu ratnu politiku prema delu jugoslovenskog prostora. Njihov uobičajeni, a izgleda i lažni pacifizam je odjednom nestao u jugoslovenskom slučaju.

Desimir Tošić

Samo zajedno smo jaci.

Titoizam je bio izraz oslobodilacke borbe jugoslovenskih partizana protiv fasisticke vladavine, visenacionalne drzave i nekoliko decenija koje su donele jugoslovenskim narodima nasiroko mir i relativno blagostanje. Ali je titoizam istovremeno pripremio put u katastrofu zadnjih godina.

Tito je raskrstio sa Staljinom, ali ne sa Staljinizmom.On se cvrsto drzao karakteristicne glavne tacke staljinizma, naime da je moguce ostvariti socijalizam u jednoj zemlji (bez svetske revolucije i u mirnoj koegzistenciji sa imperijalizmom). Iza toga je stajao i u Jugoslaviji reakcionarni interes tamosnje birokratije koja se iz straha za svoju vlast i privilegije bojala i medjunarodne revolucije i samoradnje vlastite radnicke klase. U proslosti borili su se protiv jednog i drugog. Koncept socijalizma u jednoj zemlji je pri tome za malu Jugoslaviju bio manje moguc nego za Sovjetski Savez.

Jugoslovensko rukovodstvo, koje je kroz sukob sa sovjetskom birokratijom doslo u izolaciju, orijentisalo se uskoro uprkos celoj socijalistickoj retorici u pravcu delimicne kooperacije sa imperijalizmom. To se izrazilo u podrsci imperijalizmu u Korejskom ratu i najzad u udruzivanju sa reakcionarnim rezimom u Indiji i Naserovom politikom u Egiptu, sve to u okviru takozvanog pokreta Nesvrstanih. Uz to je doslo do uvodjenja trzisno-socijalistickih elemenata - koji su bili povezani sa odredjenom ogranicenom demokratizacijom na nivou preduzeca. Takozvano radnicko samoupravljanje, nastalo iz nuzde a prikazano kao vrlina, imalo je zadatak da jace integrise radnike u privredno-politicko zbivanje, da usmerava radnicke proteste i da prosiri polticku osnovu jugoslovenske birokratije unutar jugoslovenske radnicke klase. Ono je omogucilo, u uporedjenju sa ostalim zemljama istocnog bloka, visi stepen politicke slobode.

Pored svega toga, vazile su i dalje u takozvanom socijalistickom samoupravljanju znacajne karakteristike staljinizma. Jugoslovenski radnici imali su kroz sistem radnickog samoupravljanja na preduzetnickom i lokalnom nivou vise prava glasa nego njihove istocnoevropske kolege, ali radnicka demokratija nije postojala ni u Jugoslaviji. Centralne privredne i politicke odluke nisu donosila izabrana i u svako doba smenjiva veca radnicke klase, nego vrhovi birokratije. Politicko zavojevanje nije bilo samo usmereno protiv gradjanskih i nacionalistickih snaga nego i protiv levicarske opozicije. Tako su npr. u talasu represija 1971. pored hrvatskih separatista takodjer narocito proganjani levicarski aktivisti, koji su optuzeni za trockizam i protivdrzavnu organizaciju. Znacajna politicka obespravljenost omogucila je najzad gradjanskim prokapitalistickim i nacionalistickim snagama da ojacaju svoj uticaj.

Ali titoizam nije samo u tom smislu pripremio tlo za razvoj poslednih godina, jer jugoslovenski posebni put bio je okarakterisan ustupcima i prilagodjavanjem Zapadu, a pre svega ranim raspadanjem planske privrede. Titoizam je doduse velikom delu stanovnistva od kasnih 40-ih do 70-ih godina doneo osetni porast zivotnog standarda. Ali titoisticki model imao je svoje granice. Niti je dopustanje trzisnih elemenata, niti je saradnja sa Nesvrstanima ekonomski mnogo doprinelo. I buduci da Tito iz birokratskog sopstvenog interesa nije hteo potpomagati medjunarodnoj radnickoj revoluciji, preostala je samo jaca predaja imperijalizmu. Kako bi se ekonomske poteskoce, koje su nastale izolacijom i birokratskim nacinom planiranja, a takodjer i unutrasnji politicki sukobi prevazisli, podizali su se sve veci krediti kod zapadnih banaka, a tako se zemlja sve jace predavala ucenjivanjima Medjunarodnog monetarnog fonda (MMF), Svetske banke i imperijalistickih vlada.

Posledice takvog razvoja osetile su se sve vise posle Titove smrti 1980.g. Zbog naraslih spoljnih dugova imperijalizam je mogao pocetkom 80-ih godina sve vise pritezati omcu oko vrata. Birokratija je pokusala financirati kamate imperijalistickih banaka na racun jugoslovenske radnicke klase. To, i dalje zaostravanje ekonomskih problema dovelo je do opadanja realnih prihoda zaposlenih izmedju 1979. i 1984., za 34%. Cesto se mesecima nisu isplacivale plate. Sve je to dovelo do velike napetosti u drustvu. Jugoslovenska radnicka klasa nije htela pasivno prihvatiti napad na njen zivotni standard. Pokret sindikata, koji je obuhvatao sve jugoslovenske republike i narode, organizovao je od 1976. do 1988. masovne strajkove protiv politike birokratije. Stotine hiljada radnika je ucestvovalo.

Birokratija je taj ojacani radnicki pokret spravom sve vise osecala kao ugrozenje svoje vlasti. Kao reakciju na borbu radnicke klase, birokrate razlicitih republika igrale su na kartu nacionalizma. Da bi rascepili radnicku klasu i sacuvali birokratsku vlast, poceli su sistematski huskati narode jedne protiv drugih od 1988/89. Uvek su drugi narodi bili krivi za ekonomsku mizeriju. Ubedjivali su Srbe da su lenji Albanci i (sa strane Tita Hrvata) privilegovani Hrvati krivi za sve. Hrvatska nacionalisticka propaganda govorila je da su lenji Srbi (i ostale juzne republike) krivi za situaciju.

Jugoslovenski radnicki pokret, koji se tek poceo razvijati, nije bio dorastao toj politickoj ofanzivi birokratije. On je svoju borbu gotovo iskljucivo ogranicio na ekonomski nivo, i nije imao iskustvo, a pre svega nije imao politicko (marksisticko) rukovodstvo da bi razvio politicku perspektivu za borbu protiv nacionalizma i za pad birokratije. Birokratija se raspala duz nacionalnih linija. Nacionalisti raznih strana (Tudjman, Milosevic, itd.), koji poticu gotovo svi iz birokratije, gurnuli su jugoslovenske narode ponovo u jad i bedu. Iznad razorenog nadnacionalnog radnickog pokreta 80-ih godina trijumfuje nacijonalisticko ludilo sa svim svojim posledicama: rat, smrt, silovanje, masakar, proterivanje, razaranje, mrznja,...

U Hrvatskoj i BiH poceli su nacionalisticki osvajacki ratovi, u kojima je svaka strana pokusala da dobije teritorije sa drugim vecinskim stanovnistvom pod svoju kontrolu. U Sloveniji i na Kosovu se radi o borbama za pravo nacionalnog samoopredeljenja, koje doticna stanovnistva uglavnom podrzavaju, koje ne zahtevaju oblasti sa drugim vecinskim stanovnistvom, zbog cega su i legitimne. Stvaranje nacionalnih malenih drzava je u svakom slucaju slepa ulica koja ne vodi u vecu slobodu i drustvenu pravdu, vec u nove nacionalisticke sukobe i bespomocnu zavisnost od imperijalistickih drzava, koje na Balkanu zastupaju sopstvene interese.

Zapadnjacke institucije koje se danas kolebaju izmedju licemernog nerazumevanja balkanskog ludila i dvolicne humanosti u velikoj meri su (sa)odgovorne za celi razvoj. Zapadni politicari i njihovi nalogodavci u centralama koncerna i banaka su godisnjim kamatama u milijardskim iznosima iscedjivali balkanski narod i tim sasvim znacajno doprineli nastajanju ekonomske krize. Buduci da su imperijalisti pritiskom na birokratiju, koja je sa njima stojala u kooperaciji, sprovodili kasnih 80-ih ponovo zaostreno uvodjenje kapitalizma, ubrzali su sirenje nezapolenosti i siromastva sto je za nacionalisticko huskanje pripremili tlo. Tome se pridruzio i imperialisticki interes (pre svega sa strane imperialistickih drzava koje su se s pravom nadale neposrednoj sferi svoga uticaja) u rapadanju Jugoslavije, jer bi kapitalisticki prodor i eksploatacija malih drzava, koje se daju izigrati jedna protiv druge, bili olaksani. Takozvana politika priznavanja sa strane Nemacke i Austrije smerala je stvarenje jedne sto jace satelitske drzave Hrvatske, koja bi imala ulogu regionalne mocnice i nemacko-austrijskog psa na lancu. Pravo na samoopredeljenje vecinskog srpskog naseljenog podrucja u Hrvatskoj se pri tome svesno pogazilo, neprestane ratne implikacije bile su ukalkulisane. Najzad je BiH od EZ-a zapravo gurnuta u nezavisnost, dobro znajuci da ce doci do krajnjeg zaostravanja nacionalistickih sukoba, dobro znajuci da Zapad nece biti spreman pruziti obecanu ekonomsku i militarnu pomoc BiH.

1992.g. bio je poslednji siroki pokusaj otpora protiv nacionalistickog ludila koje je u BiH pocelo. U aprilu je u Sarajevu demonstriralo oko 100.000 ljudi, pripadnika svih naroda, medju njima mnogi rudari iz Tuzle, sa Titovim slikama i jugoslovenskim zastavama protiv nacionalizma svih strana i protiv preteceg rata. Svi nacionalisti su spreceni da drze govore na manifestaciji, koju su medju ostalima organizovali sindikati i studentski savezi. Ali i ovaj pokret, koji je de facto kontrolisao Sarajevo, nije uspeo zbog nedostatka politicke perspektive i rukovodstva (isto kao sto nije uspeo radnicki pokret 80-ih godina). Nakon napada nacionalista na demonstraciju i ovaj pokret se raspao bez orijentacije.

Nakon svih nacionalistickih zlocina i svog zla u toku rata, nakon sto su duboko otvoreni jazovi izmedju naroda, slabi su izgledi za progresivni izlazak iz pakla u bivsoj Jugoslaviji, tj. jedan izlazak koji se ne svodi na nacijonalisticko-imperijalisticku podelu. Cak i kad bi zapadnim velesilama u skoro vreme uspelo imperijalisticko zadovoljenje regije (sto nikako nije sigurno), rezultat nacionalizma i imperialisticke balkanske politike bio bi sledeci: novonastale drzave bi bile razorene, osiromasene i potpuno nemocne i mogle bi samo moliti Zapad za pomoc. Za vecinu naroda bivse Jugoslavije posledica bi bila, pored svih ostalih, velika zavisnost od imperijalistickih sila. Pored imperijalistickih koncerna koji bi u razorenim i krizama potresenim drzavama agirali kako oni hoce, jedino bi nacionalisticki birokrati i ratni profiteri oko njih bili dobitnici u tom razvoju. Oni bi spasili svoje privilegije i svoju vladavinu u kapitalisticko doba. Stabilno zamirenje imperijalizam ce tesko moci postici. Iako bi neke drzave u pocetku dobile nesto podrske pri ponovnoj izgradnji, ekonomske i socijalne krize bi zbog ratnih posledica i ponovog uvodjenja kapitalizma bile unapred progamirane. Rezimi bi opet pokusali unutrasnje sukobe izneti van, nacionalisticki revansizam bi opet ojacao.

Suzbijanje i napokon unistavanje nacionalizma moze samo proizaci iz jedne ofanzivne radnicke klase, koja ce se boriti za vlast na Balkanu (pre svega i u Srbiji i u Hrvatskoj) i u celoj Evropi. Iako su te snage danas slabe, jedina progresivna perspektiva se ipak nalazi u novom formiranju radnickog pokreta na Balkanu i u stvaranju internacionalnog rukovodstva. Pri tome je sasvim moguce nadovezati se na odredjene tradicije jugoslovenskog radnickog pokreta, to su internacionalizam rane srpske socijaldemokratije ili nadnacionalni, antinacionalisticki i antifasisticki elementi titoizma. Ali je istovremeno potrebno raskrstiti sa titoizmom, staljinistickim birokratizmom, socijalizmom u jednoj zemlji i mirnom koegzistencijom sa imperializmom. Jedini izlaz iz djavoljskog kruga nacionalisticke mrznje, rasparcavanja na drzavice, bede i imperijalisticke eksploatacije je socijalisticka balkanska federacija, kao sto su je vec predlagali Tucovic i rana kominterna, jedna socijalisticka balkanska federacija, koja se nece oslanjati na jedan savez raznih nacionalnih birokratija nego na moc veca radnicke klase na Balkanu.

Titoizam se pokazao kao blokada socijalistickoj revoluciji, kao olovni poklopac ispod kojeg se nacionalisticka mrznja opet isunjala. Jugoslavija je i nakon raskida sa Staljinom ostala staljinisticka zemlja, iako birokratija nije, ni degeneracijom proleterske drzave kao u Sovjetskom Savezu, ni kao u ostalim istocnoevropskim zemljama bajonetama sovjetske armije, vec sopstvenom seljackom oslobodilackom vojskom dospela na vlast. U armiji koju je vodila KPJ, koja se uglavnom sastojala od seljaka, bilo je doduse i radnika na poznatim funkcijama. Njihovi politicki interesi i borilacke metode nisu odgovarali proleterskoj klasnoj borbi. Oni su svo vreme rata, a pogotovo nakon rata ostali podredjeni birokratskim interesima svojih vodja. Iako su jugoslovenski radnici u vecini podrzali drustvene promene nakon rata, nikad nisu uspeli preuzeti taj proces u svoje ruke i politicki ga obezbediti. Ono sto je nedostajalo je, kao i u drugim slucajevima (vidi Kinu, Kubu, Vijetnam), i tu bila revolucionarna stranka kao organizovano rukovodstvo i izraz interesa proletarijata. Tako ni herojska oslobodilacka borba jugoslovenskih masa u Drugom svetskom ratu ne moze sakriti cinjenicu da je titoizam na kraju rata, a i posle toga izgradio birokratsku vlast, koja se mogla samo pobediti politickom revolucijom radnicke klase, suzbijanjem birokratskog drzavnog aparata i uspostavljanjem savetne demokratije.

Izostatak takve politicke revolucije, nedostatak revolucionarne stranke omogucio je najzad birokratiji da povodom kapitalisticke restauracije sukobe iznosi putem nacionalizma i rata. Ceh za to godinama vec placaju radnici i siromasni seljaci Jugoslavije. Stabilni i trajni zavrsetak nacionalistickih masakriranja - a ne samo eventualno imperijalisticko zamirenje - moguce je samo postici ako jugoslovenske mase, a pre svega radnicka klasa ponovo uspe pobediti nacionalizam, i ako radnicka klasa ovaj put ne zastane kod gradjansko-demokratskog ili staljinistickog ogranicavanja svoje borbe, vec uspostavi svoju vlast u obliku jedne radnicko-demokratski isplanirane ekonomije i internacijonalisticke politike za medjunarodno sirenje revolucije. Smrt nacionalizmu! Sloboda narodu! Radnici nemaju otadzbine!

Samo zajedno smo jaci.